Thomas Piketty, ekonomista, o nacjonalizmie, który jest łatwą odpowiedzią na niepokoje i nierówności, oraz kryzysie egzystencjalnym Europy.

JACEK ŻAKOWSKI: – Czy to jest wojna ideologiczna? THOMAS PIKETTY: – Nie w takim sensie, jak to przedstawia Putin.

Czyli? Wojny ideologiczne toczyli Sowieci z kapitalistycznym Zachodem i z faszystowską Osią. A to jest wojna imperialna. O ziemię i jej zasoby. Taka, jakie mocarstwa europejskie toczyły do połowy XX w. w Europie i na całym świecie. W tym sensie to jest wojna z poprzedniej epoki, kiedy wiele osób wierzyło, że komunizm czy faszyzm są alternatywą dla demokracji i kapitalizmu.

Alternatywa Putina to „russkij mir”. To jest ksenofobiczny „populizm”, który w wielu państwach próbuje być alternatywą dla cyfrowej globalizacji, mającej na świecie hegemoniczną pozycję od lat 90. Deregulacja, finansjalizacja, merytokratyczne uzasadnienie porażek tych, którzy gorzej sobie radzą, generują potężne nierówności, a one wywołują frustrację. Demokraci nie oferują ambitnej kapitalistycznej alternatywy, która by kontrolowała poziom nierówności, więc rośnie alternatywa niedemokratyczna – ksenofobiczna i szowinistyczna.

Putinizm? Rosja nie radzi sobie z nierównościami jeszcze bardziej niż Zachód. A Putin – w odróżnieniu od zachodnich polityków – nie może powiedzieć: „system, na czele którego stoję, trzeba zmienić”, więc wskazuje winnych na Zachodzie.

Napada na Ukrainę, bo nie może obiecać istotnej zmiany, jak Obama, Trump, Biden, Macron, Johnson, Kaczyński? Zwycięska wojna ma sprawić, że ludzie nie będą za rosnącą biedę i inne nieszczęścia winili kleptokratycznej, nieudolnej władzy. Dzięki imperialnym mrzonkom i wielkoruskim legendom Rosjanie mają przestać się interesować tym, że Putin i jego otoczenie gwałtownie się bogacą, gdy inni Rosjanie od dekady biednieją.

Kleptokracja stoi za – jak mówi prezydent Biden – zderzeniem wolnego świata z autorytaryzmem? Putinizm nie jest wyjątkiem. Ideologie powstają wokół uzasadnień realnych nierówności. Wszystkie składają się z przyjmowanych na wiarę idei i dyskursów opisujących ideał społeczeństwa. Zawsze jest w nich trochę prawdy i fikcji, egoizmu i realizmu, podłości i szlachetności. Ale putinowskich oligarchów sporo łączy z oligarchami chińskimi i zachodnimi. To nie jest to samo, bo zachodnie nierówności są ideologicznie usprawiedliwiane przez prawa obywatelskie, wolność słowa, niezależność mediów, demokratyczne wybory, niezawisłe sądy, parlamenty, które teoretycznie mogą wiele zmienić, jeśli obywatele sobie tego życzą. Ale dzisiejszy model globalizacji sprawia, że te możliwości są małe. Mamy więc podobną sytuację jak przed pierwszą wojną, kiedy ten sam zglobalizowany, radykalny kapitalizm, wywołujący podobne napięcia, był w różnych państwach inaczej politycznie organizowany i uzasadniany. Ideologia ekonomiczna była zasadniczo wspólna od Rosji po Amerykę, a systemy polityczne były podobnie różne jak teraz. To – też jak teraz – zwiększało ryzyko wojny powodowanej konkurowaniem o rynki i zasoby.

Czyli znów wojna o ropę, tyle że w kraju, który nie ma ropy? Wojna o panowanie, by utrzymać wielkie nierówności. Turbokapitalistyczny nacisk na deregulację sprawia, że wewnątrz państw i w skali globalnej tracimy zdolność do życia w sposób bezkonfliktowy. W Rosji mechanizmy polityczne są zablokowane, więc głównie przemoc wewnętrzna i zewnętrzna utrzymuje system. Ale podobne napięcia są też na Zachodzie, chociaż w mniejszej skali. Bo rynek generuje konflikty, których rozwiązania muszą być polityczne. A to staje się problematyczne, kiedy dominuje rynek, a polityka musi się dostosowywać, bo pozostała lokalna, kiedy rynki stały się globalne. Dlatego, podobnie jak przed pierwszą wojną, polityczny mechanizm korygujący zawodzi niemal wszędzie, chociaż w różnym stopniu, zależnie od lokalnych uwarunkowań.

Czyli musi być wojna? Nie musi. Ale nie panujemy nad mechanizmami, które poprzez rosnące nierówności wewnętrzne i międzynarodowe mogą prowadzić do wojny. Zapomnijmy na chwilę o Holokauście i antysemityzmie. Czy retoryka Putina nie przypomina retoryki Hitlera w latach 20. XX w.? Wyrażane przez Hitlera poczucie krzywdy, jakiej Niemcy doznali od zwycięskich mocarstw po pierwszej wojnie światowej, jest przecież uderzająco podobne do wyrażanego przez Putina poczucia krzywdy, doznanej przez Rosję od Zachodu po klęsce w zimnej wojnie.

Dlatego reakcją także jest nacjonalizm, dyktatura, militaryzacja i wojna? Boję się ciągnąć te analogie. Ale w odróżnieniu od chińskich przywódców Putin nie umie inaczej poprowadzić Rosji do przeciwstawienia się potędze Zachodu na zglobalizowanym rynku. Hitler uznał, że Republika Weimarska nie jest w stanie sprostać reparacjom wynoszącym trzykrotność jej rocznego PKB. A Putin uznał, że Federacja Rosyjska nie jest w stanie sprostać regułom radykalnego zglobalizowanego rynku. Dlatego jeden i drugi przedstawiał swoją walkę jako obronę narodu przed krzywdą, nędzą i marginalizacją.

Stąd Putin wciąż ma takie poparcie.

To są też argumenty nowych zachodnich populistów. Oczywiście. Ale jeśli mamy poważnie myśleć o rosnącej sile zachodniego antydemokratycznego populizmu, musimy rozumieć rolę zachodniego demokratycznego elitaryzmu, który narastał wcześniej.

W sensie? Od lat 50. do 80. politykę we Francji, w Anglii, Niemczech, Ameryce definiował klasyczny konflikt klasowy. Biedniejsi, słabsi społecznie, gorzej wykształceni głosowali na socjalistów, demokratów, laburzystów albo na komunistów, a bogatsi, wykształceni, uprzywilejowani – na konserwatystów, republikanów, chadeków. Potem to się pomieszało. Bogatsi wciąż głosują głównie na konserwatystów, a lepiej wykształceni odeszli do lewicy. Konflikt polityczny toczy się między elitą pieniądza i elitą wykształcenia. To widać w składzie elektoratów partii, ale też w analizach programów partyjnych.

A biedniejsi i gorzej wykształceni? Partie ich porzuciły, więc przestali głosować. Bogaci walczyli z wykształconymi, a inni w dniu wyborów zostawali w domach. Ale gdy frustracja narosła, część wróciła do polityki jako elektorat populistycznej, nacjonalistycznej prawicy. Ale większość z 30 proc. biedniejszych i gorzej wykształconych nadal nie głosuje.

Bo? Nie widzą dla siebie reprezentacji. Kłótnie elit ich nie przekonują, a nie są też radykalni. Ale ważne jest to, że upadek zachodnich systemów partyjnych i sukces radykałów nie następuje przypadkiem. Jest wynikiem ideologicznych wyborów, jakich dokonały elity polityczne. Kiedy na prawicy, zdominowanej przez Reagana i Thatcher, wygrała elita pieniądza, która wypchnęła elitę wykształcenia, wykształceni zdominowali lewicę, a potem, rezygnując z ambitnych, egalitarnych programów redystrybucyjnych, odepchnęli biedniejszych i gorzej wykształconych. Upadek komunizmu zradykalizował ten proces. Lewica w zasadzie zgodziła się z prawicą, że o wszystkim ma decydować rynek. I przyjęła merytokratyczną fikcję, że każdy jest kowalem swego losu, więc jak ktoś nie da rady, to jego wina. Elita wykształcenia wykorzystuje państwo podobnie jak elita pieniądza. Na całym Zachodzie kształcenie dzieci wykształconych rodziców kosztuje więcej publicznych pieniędzy niż kształcenie dzieci ze słabiej wykształconych rodzin. A prywatne inwestycje rodziców zwiększają nierówności. Dzieci z klas niższych mają niewielkie szanse w konkurencji z dziećmi plutokratów i merytokratów, kontrolujących, by system służył im, a nie ogółowi. A najbardziej wygrani są merytokraci.

Władza wykształconych to chyba nic złego. Gdyby nie to, że merytokracja stała się podobnie zamkniętą, egoistyczną klasą jak plutokracja. Kieruje się własnym klasowym interesem. Merytokratom, tak jak plutokratom, na rękę jest model globalizacji dający największe szanse tym, którzy mają mobilne kapitały – finansowe albo intelektualne. Dobrze się czują w zderegulowanym świecie, w którym państwa konkurują niskimi podatkami dla inwestorów i najdroższych fachowców. Inni za to płacą, więc szukają sobie reprezentacji w partiach, które im obiecują ochronę. Dopóki socjaldemokraci nie przekonają wyborców, że mają projekt odpowiadający na rosnące nierówności, ludzie będą szukali pomocy populistów.

Dlatego mimo głupot, które robią i mówią, Putin, Trump, Orbán, Kaczyński, Le Pen nie tracą popularności? Ludzie akceptują słabości populistów w zamian za nadzieję naprawienia słabości systemu.

Czyli? Po pierwsze, swoboda przepływu kapitałów zmusza państwa do konkurowania niższymi podatkami od zysków i wysokich dochodów, a to powoduje erozję programów egalitarnych, np. usług publicznych z edukacją i służbą zdrowia na czele. Po drugie, niesprawiedliwość systemu edukacyjnego uprzywilejowuje dzieci plutokratów i merytokratów, co innym blokuje awans. Lewica się z tym pogodziła.

W powrocie lewicy do egalitaryzmu jest nadzieja dla demokracji? Ale żeby mieć realny egalitarny projekt, trzeba podważyć reguły obecnej globalizacji i poddać ją kontroli. Bo to niekontrolowana swoboda przepływu i akumulacji kapitału niszczy wolności polityczne i obywatelskie.

Jak w Rosji? Nie tylko. Każdy kraj ma swoją specyfikę, ale kiedy się zastanawiamy, dlaczego wszystkie państwa postsowieckie i Europa Wschodnia mają takie problemy z demokracją, jedna z odpowiedzi brzmi: bo tamtejsze demokratyczne elity – zwłaszcza w latach 90. – silniej niż w państwach starego Zachodu porzuciły projekt egalitarnej demokracji. Postawiły na zglobalizowany radykalny rynek, nie licząc się z kosztami społecznymi. Im bardziej radykalny był w jakimś kraju neoliberalny zwrot, tym szybsze i większe były później problemy z demokracją.

Dlatego najpierw było załamanie demokracji w Rosji, a potem problemy w innych krajach? W dużym stopniu. Społeczną reakcją na neoliberalizm jest neonacjonalizm. Podobne były przyczyny brexitu i sukcesów Trumpa. Bo nacjonalizm to łatwa odpowiedź na niepokoje, kryzysy i nierówności powodowane przez globalny, niekontrolowany rynek. Wystarczy – jak Trump, Putin, Kaczyński, Le Pen – powiedzieć, że Ameryka, Rosja, Polska, Francja będzie wielka, kiedy Latynosi, Ukraiń