Niewidzialny Turnicki Park Narodowy. Tylko tak można ocalić las

Aby ocalić przed zniszczeniem drugi po Puszczy Białowieskiej najcenniejszy las Polski, miłośnicy przyrody biorą się za tworzenie niewidzialnego parku narodowego.

W 1992 r. Stefan Kozłowski, wówczas minister ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa, wystąpił z wnioskiem o utworzenie Turnickiego Parku Narodowego. Podczas ostatniej dekady ubiegłego wieku w Polsce, wraz z rodzącymi się demokracją i wolnym rynkiem, znacznie poprawiała się ochrona przyrody. Między rokiem 1990 a 1996 powołano aż 7 z 23 polskich parków narodowych.

Koncepcja Turnickiego PN świetnie wpisywała się w trend zabezpieczania najbardziej dziewiczych zakątków kraju. Ok. 20 tys. ha Pogórza Przemyskiego, jak mało co, uchowało się od nadmiernej ingerencji człowieka. – Trudny teren nie sprzyjał ani rolnictwu, ani pozyskiwaniu drewna. Również osadnictwo było tu stosunkowo mało intensywne. Zapisy przyrodników z początku XX w. opisują ten las jako pierwobór [dziki las – przyp. PZ] pełen bardzo dużych i starych drzew – mówi Piotr Klub z Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze.

Państwo arłamowskie Na początku lat 30. XX w. środowiska naukowe zaapelowały o objęcie go ochroną rezerwatową. Po drugiej wojnie światowej cały region targany był niepokojami, walką z ukraińską partyzantką i akcją wysiedleń pod kryptonimem „Wisła”, a turnickie lasy stały się jeszcze bardziej opustoszałe i zapomniane. W latach 60. ich rekreacyjny potencjał dostrzegły władze centralne i utworzyły Ośrodek Wypoczynkowy Urzędu Rady Ministrów w Arłamowie, znany bardziej jako „państwo arłamowskie”. W praktyce było to ranczo do polowań dla partyjnych dygnitarzy i ich gości. Formuła użytkowania tego terenu, włączając szczelne ogrodzenie o łącznej długości ok. 120 km, ogólnie była sprzeczna z rozumieniem ochrony przyrody, lecz o tyle korzystna dla tamtejszego ekosystemu, że powstrzymywała intensywną urbanizację i wyrąb. Stary las przetrwał.

– Pogórza w Polsce są zwykle bardzo silnie przekształcone przez człowieka. Pogórze Przemyskie jest pod tym względem ewenementem. Szeroko rozumiana Puszcza Karpacka, a zatem lasy, które miały być objęte Turnickim PN, oraz te ciągnące się od Bieszczad po Beskid Niski to, zaraz po Puszczy Białowieskiej, najcenniejsze lasy w naszym kraju – mówi prof. Jerzy Szwagrzyk z Uniwersytetu Przyrodniczego w Krakowie. Wraz z wnioskiem ministra Kozłowskiego sporządzono dokumentację projektową Turnickiego PN, a za jego rychłym powołaniem optowała Rada Ekologiczna przy Prezydencie RP.

Niestety, był to koniec wydawałoby się prostej i oczywistej drogi do objęcia turnickich lasów najwyższą formą ochrony. W 1996 r. powołaniu parku sprzeciwił się ówczesny minister ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa Stanisław Żelichowski. – Kluczowe jest to, że minister Żelichowski nie podważył merytorycznych przesłanek do powstania parku, a jedynie stwierdził, że nie było w budżecie dość pieniędzy na jego utrzymanie – mówi Klub. Mimo że Polska od tamtego czasu stała się krajem o dużo lepszej kondycji finansowej, Turnickiego PN jak nie było, tak nie ma. O jego powstanie bez ustanku zabiegają liczne organizacje pozarządowe i środowiska naukowe, których wysiłki torpedują samorządy lokalne i biznes.

Tak w numerze z września 2003 r. opisał ten problem miesięcznik „Dzikie Życie”: „Mocno na wycinanie starodrzewów naciskała Przeworska Fabryka Krzeseł Trax. Jej dyrektor publicznie oświadczył, że najlepsze drewno do produkcji krzeseł znajduje się na terenie projektowanego parku i zrobi wszystko, aby park nie powstał. Wtórowali mu leśnicy z Birczy, którzy uważali, że lasu cały czas przybywa i wycinki nie stanowią zagrożenia. W ręce prywatnych właścicieli dostały się budynki rządowego ośrodka w Arłamowie. Rozwijająca się tam infrastruktura turystyczna znacznie bardziej niż za PRL-u ingeruje w ekosystem i tendencje te cały czas się nasilają”.

Lasów w Polsce istotnie systematycznie przybywało i nadal przybywa, tyle że są to, w uproszczeniu, głównie plantacje drzew. Tymczasem lasy stare i naturalne są dobrem zdecydowanie rzadkim i deficytowym. Ich skuteczną ochronę zaprzepaściła ustawa o ochronie przyrody z 2004 r., która uzależniła powstawanie i poszerzanie parków narodowych od stanowiska samorządów gminnych. Ostatni park narodowy utworzono w Polsce w 2001 r. O kolejnych wiele się mówiło, ale żaden już nie powstał. Weto gmin przesądziło nawet o fiasku poszerzenia Białowieskiego PN.

Jodełka nadziei W latach 2015–16 Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze przeprowadziła inwentaryzację obszaru projektowanego Turnickiego PN. Okazało się, że rośnie tam blisko 6,5 tys. drzew o wymiarach kwalifikujących je jako pomniki przyrody. – W naszym kraju większe zagęszczenie drzew o wymiarach pomnikowych jest tylko na terenie ochrony ścisłej Białowieskiego PN – mówi Szwagrzyk. Fundacja wystąpiła ze stosownymi wnioskami do władz gminnych, w których gestii leży uznawanie pomników przyrody. Samorządowcy nie rozpatrzyli pozytywnie żadnego.

– Pokazało to dobitnie, że dialog z lokalnymi władzami jest niemożliwy, skoro bez względu na to, jak mocne byłyby merytoryczne argumenty, odmawiają one prawa ochrony nawet pojedynczym drzewom – mówi Klub. Ta sama fundacja zaproponowała utworzenie rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni ok. 8 tys. ha jako pomostowe rozwiązanie, pozwalające na zabezpieczenie najbardziej wrażliwych pod względem przyrodniczym fragmentów projektowanego parku do czasu jego powstania. Za decyzję odpowiadała Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie.

– Nasz wniosek trafił w próżnię. RDOŚ w ogóle nie odniósł się do sprawy. Wiadomo, że przeciwko zwiększeniu ochrony opowiada się nadleśnictwo Bircza, co jest o tyle groteskowe, że pozyskiwanie drewna w tym trudnym terenie jest nierentowne. Lasy Państwowe muszą dokładać do interesu – dodaje Klub. W latach 1995–96 ustanowiono trzy rezerwaty przyrody, które jednak obejmują tylko ok. 3 proc. projektowanego parku.

– Dotychczasowe metody są mało skuteczne. Blokady, petycje, demonstracje mają znikome przełożenie na rząd. Nawet zebranie stu tysięcy podpisów niczego nie gwarantuje – mówi Marcin Mystkowski, właściciel agencji reklamowej i orędownik powołania parku, który w lipcu ubiegłego roku zainicjował coś w rodzaju obywatelskiej zabawy w to, że Turnicki PN istnieje. Przedsięwzięcie nosi nazwę Niewidzialny Park Narodowy, a jego celem jest budowanie społecznej świadomości Turnickiego PN jako realnego dobra, mimo że formalnie nieuznawanego. Drogą do tego ma być szereg drobnych działań, i choć każde z osobna może wydawać się błahe, to razem stworzą markę miejsca, z którą zaczną się utożsamiać zwykli ludzie.

– Musimy stworzyć sytuację, w której to nie my zabiegamy o uwagę polityków, ale to oni przychodzą do nas i słuchają. Dlatego tak ważna jest aktywizacja lokalnych społeczności. Park narodowy lub sieć rezerwatów mogą stać się ważnym elementem ich tożsamości – mówi Mystkowski. Jednym z drzew, którym odmówiono statusu pomnika przyrody, jest ponad 200-letnia jodła o obwodzie przekraczającym cztery metry. Aby ją objąć, potrzeba trzech dorosłych mężczyzn. Pierwszym działaniem w ramach Niewidzialnego Parku Narodowego było głosowanie online na wybór jej imienia. Teraz nazywa się Nadzieja.

– Wkrótce wystartuje plebiscyt na symbol projektowanego parku, a także adresowany do środowiska artystycznego konkurs na logo, a na tegoroczne wakacje, w oparciu o istniejące szlaki, zaproponujemy trasy do pieszych i rowerowych wędrówek przez jego najciekawsze miejsca, po których będzie można poruszać się samodzielnie albo skorzystać z oprowadzania przez przewodników wolontariuszy – mówi Mystkowski. Nie wszystkie walory przyrodnicze turnickich lasów są tak oczywiste dla oka jak jodła Nadzieja. Żbik prowadzi tak skryty tryb życia, że nawet liczona w sekundach obserwacja tego małego drapieżnika jest dla spacerowicza jak wygrana na loterii. W porost o nazwie kobiernik arnolda można wpatrywać się godzinami, ale zwykły zjadacz chleba z reguły mija go podczas leśnej przechadzki.

– Mniej więcej 10 lat temu Lasy Państwowe nasiliły wycinki i budowę dróg leśnych do wywózki drewna. Jeżeli tak intensywna gospodarka leśna nie zostanie zahamowana, tereny projektowanego Turnickiego PN zostaną zrównane z innymi lasami gospodarczymi w ciągu kolejnej dekady – mówi Szwagrzyk. Gorzka lekcja w tym temacie płynie z sięgającej lat 70. XX w. historii pomysłu powołania Jurajskiego PN na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

– W ciągu ostatnich dekad przekształcenie środowiska naturalnego w rejonie planowanego Jurajskiego PN tak mocno się posunęło, że nawet sporo ludzi przychylnych idei ochrony przyrody zastanawia się, czy dalsze starania o jego utworzenie mają sens. Boję się, że podobny los spotka lasy Pogórza Przemyskiego, jeśli dalej będziemy zwlekać z powołaniem Turnickiego PN – mówi Szwagrzyk.

Leśnicy i chrząszcze Cały teren projektowanego Turnickiego PN jest objęty ochroną w ramach parku krajobrazowego i Natura 2000. Niestety, choć w hierarchii drugi po narodowym park krajobrazowy w praktyce jest dość słabą formą ochrony przyrody. Mimo swojej nazwy nie chroni efektywnie nawet naturalnego krajobrazu, co dobitnie pokazała niedawna budowa wieży widokowej na wierzchołku Śnieżnika, czyli w najważniejszym miejscu Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego, swoją drogą też proponowanego kiedyś do przekształcenia w park narodowy.

– Natura 2000 jest zupełnie inną formą ochrony przyrody niż park narodowy. Ona nie chroni przed gospodarką, tylko w jej ramach zapewnia przetrwanie wybranym gatunkom. Nie jest to natomiast ochrona konserwatorska. Bez Natury 2000 byłoby jeszcze gorzej, co nie zmienia faktu, że jest ona w tym przypadku dalece niewystarczająca – mówi Klub. Zapewnienia ze strony Lasów Państwowych, że prowadzona przez nie gospodarka leśna efektywnie zabezpiecza unikatowe walory turnickich lasów, są poddawane ostrej krytyce przez niezależnych ekspertów. Na przykład w raporcie wydanym w 2016 r. przez Stowarzyszenie Pracownia na