Prof. Stanley: Macie w Polsce faszystowskiego przywódcę 1 STYCZNIA 2022 Prof. Jason Stanley 2Yale University Prof. Jason Stanley, amerykański filozof z Uniwersytetu Yale, o tym, jak skrajna prawica podważa demokrację i dlaczego to się ludziom podoba. SŁAWOMIR SIERAKOWSKI: – W pana książce „Jak działa faszyzm” pada takie stwierdzenie: „Na Węgrzech i w Polsce, gdzie dopiero niedawno rozwinęły się liberalne demokracje, mamy żywe przykłady szybkiego oswajania faszyzmu”. Czy mam rozumieć, że według wyników pańskich badań my tu w Polsce mamy faszystowskie rządy? JASON STANLEY: – Macie faszystowską partię i faszystowskiego przywódcę. Otwarta zostaje kwestia, do jakiego stopnia te siły zdołały zmienić polskie społeczeństwo, podważyć zasady demokracji i przejąć wymiar sprawiedliwości, obsadzając go lojalistami jednej konkretnej partii. Krótko mówiąc, odpowiedź na pana pytanie brzmi: tak. Przy czym oczywiście faszyzmy są różne, np. włoski różnił się od niemieckiego pod wieloma względami, począwszy od tego, że włoski nie był antysemicki. To, co macie w Polsce, przypomina trochę katolicki reżim Franco, czyli starą prawicę, ale stosującą nową metodologię. To o tyle dobra analogia, że widać u was silne wpływy antydemokratycznych i integrystycznych konserwatystów społecznych. Oczywiście przez lata spierano się, czy rzeczywiście warto nazywać generała Franco faszystą, ale według mnie to jest siła, która choć istnieje w wielu społeczeństwach w różnych formach, to zawsze odwołuje się do konserwatystów.

W jaki sposób? Mówi do nich: trzeba pozbyć się demokracji, bo ona niszczy tradycję, a wy potrzebujecie naszych metod, by móc ją uratować. Jak poczytamy mowę Goebbelsa z 1935 r. pt. „Komunizm bez maski”, to on mówi właśnie do konserwatystów społecznych: to my bronimy religii przed pogańskimi i ateistycznymi masami. A przecież to, co macie teraz w Polsce, to właśnie antydemokratyczny rząd, który podsyca wciąż paranoiczną wojnę kulturową, rzekomo w obronie tradycyjnych polskich wartości.

Dlaczego zdecydował się pan użyć pojęcia „faszyzm”, skoro wszyscy dookoła dyskutują raczej o populizmie? Bo to słowo wypacza rzeczywistość i to w bardzo problematyczny sposób. To jest próba przekonania ludzi, że „to nie jest kwestia lewicy czy prawicy”, na zasadzie: przecież każdy może powiedzieć, że jesteśmy „my kontra oni”, każdy może przeciwstawiać ludzi elitom. W ten sposób relatywizuje się to niebezpieczne zjawisko. Dlatego między innymi faszyzm jest tak niebezpieczny. Oczywiście człowiekowi z Polski nie zamierzam tłumaczyć, że można mieć straszny, ale też niefaszystowski ustrój autorytarny, np. to, co w Europie Wschodniej nazywano komunizmem.

Ale dlaczego lepiej mówić o faszyzmie, a nie o populizmie? Mówienie o „populizmie” niesie za mało treści, można nim objąć wszystko i nic, włączając w to lewicowców – to zupełnie bez sensu, bo nazywa się w ten sposób np. Berniego Sandersa, który nie jest żadnym zagrożeniem dla demokracji. W Polsce Donald Tusk też przyznawał się do liberalnego populizmu. Jeśli więc Tusk i Kaczyński są populistami, to używanie tego pojęcia traci sens.

W takim razie powiedzmy, jakich metod używają faszyści i co wyróżnia ten sposób działania politycznego. W książce pokazuje pan 10 takich cech. Zacznijmy może od najważniejszej. Wspólną dla wszystkich ruchów faszystowskich metodą jest kreowanie strachu i lęku, uprawianie polityki lęku i strachu. Przypominana w książce mowa Goebbelsa to świetny przykład: on głosi, że bolszewicy są tuż-tuż, że wszystkim nam zagrażają, udają tylko liberałów, ale to ściema, bo tak naprawdę chcą nawrócić wasze dzieci na homoseksualistów i komunistów wszelkimi dostępnymi metodami. Zaczyna się zawsze od jakiejś mitycznej przeszłości – byliśmy kiedyś jednym, wielkim narodem, lecz zostaliśmy upokorzeni. Upokarza nas teraz globalizacja, imigracja, liberałowie, homoseksualiści. Te siły wspólnie niszczą wspaniałą, patriarchalną przeszłość, którą należy przywrócić pod naszym przywództwem.

Czyli taką, gdzie mężczyźni byli męscy, kobiety kobiece, każdy znał swoje miejsce… Tak, przy czym ta przeszłość mityczna to nie tylko konserwatyzm społeczny. Tam zawsze mówi się też o dawnej wielkości narodu. Widać to dobrze na Węgrzech z ich legendą Trianon: były kiedyś Wielkie Węgry, a potem utraciliśmy nasze imperium, poniżono nas, więc musimy je odzyskać, nawet kosztem rozmontowania demokracji liberalnej.

Jakie są kolejne metody? Bardzo charakterystyczne jest też odwracanie kota ogonem – permanentnie i bezwstydnie oskarżasz drugich o to, co sam robisz. Dla mnie np. to było dość niespodziewane, że w tak wielu krajach, np. na Węgrzech, w USA, Rosji czy Brazylii, faszystowski kandydat prowadził kampanię antykorupcyjną. Putin grał tym w 2011 r., Trump w 2016, także Bolsonaro, mimo że faktycznie to oni byli najbardziej skorumpowani ze wszystkich.

Z naszych badań w Polsce wynika, że jeśli korupcja służy naszemu obozowi, np. pozwala budować jego siłę i zasoby, nie ma na celu korzyści prywatnych, to dla wyborców nie problem. Jeśli nasi kradną, to w porządku – tak, stawiam podobną tezę w mojej książce. Dla faszystów korupcja co do zasady występuje wtedy, kiedy niewłaściwi ludzie czerpią korzyści; jeśli robią to swoi, mamy wtedy walkę z korupcją. William Du Bois, działacz na rzecz praw Afroamerykanów, mówił o tym tak: uczyli mnie w szkole, że Rekonstrukcja po wojnie secesyjnej się nie udała, bo czarni nie byli gotowi do demokracji. Kiedy tylko zostawali burmistrzami czy gubernatorami, od razu się korumpowali. Ale o co tak naprawdę był to zarzut? O to, że czarni mogą zająć pozycje władzy!

A dlaczego faszyści przyswajają i przejmują te wszystkie pojęcia, jak wolność, równość, przejrzystość, zamiast powiedzieć wprost, o co im chodzi? Powiem tak: jedyna definicja populizmu, którą akceptuję, nie ma nic wspólnego z podziałem na lud i elity. Sformułował ją badacz faszyzmu Federico Finchelstein, autor książki „From fascism to populism in history”, który określa populizm jako taki faszyzm, w którym nie fałszujesz wyborów i udajesz demokratę. Czyli dla niego słowo populizm znaczy właściwie to samo, tylko z powoływaniem się na te wszystkie ideały, o których pan wspomniał. Faszyści w Polsce uzasadniają przejęcie mediów publicznych jako realizację zasady pluralizmu. Przejmują sądy, żeby je rzekomo usprawnić i wyczyścić z nieuczciwych sędziów.

Przecież poza fanatykami i tak wszyscy wiedzą, że chodzi o walkę z opozycją, a nie żadną równość w mediach. Dziś każdy twierdzi, że te ideały są jego własnymi, nawet Putin. Jeśli ktoś w swojej propagandzie odcina się od np. wolności, to musi włożyć bardzo dużo wysiłku, by przekonać swój elektorat, że nie warto do niej dążyć. Trzeba za to przepuścić „wolność” przez jakąś ideologię, to może być neoliberalizm, to może być rasizm, co sprawi, że będzie znaczyła coś zupełnie innego. Np. „wolność religijna” to sposób na zakwestionowanie praw gejów.

Oni to robią cynicznie? Niekoniecznie, bo jak ktoś jest wyznawcą jakiejś ideologii nieliberalnej, to filtrowane przez nią ideały l iberalne będą wyglądały inaczej. Ciekawie zwracają na to uwagę czarne intelektualistki: przez wiele dekad czarni myśliciele i myślicielki konfrontowali się z faktem, że wielcy przedstawiciele liberalizmu byli zarazem zwolennikami niewolnictwa lub wprost posiadali niewolników. Taki John Locke. Nie można mu odmówić praw autorskich do liberalizmu, ale według niego tylko pewne grupy ludzi zasługiwały na te wszystkie wolności, o których mówił. Zatem takie wypaczone widzenie wartości to nie tylko kwestia technologii władzy – niemal każdy klasyk liberalizmu uważał, że niewolnictwo i kolonializm były moralnie w porządku.

Kolejną metodą, którą opisuje pan w książce, jest antyintelektualizm. Kiedy Uniwersytet Yale próbował założyć uczelnię w Singapurze, to mu się nie udało – rząd ją przejął kilka tygodni temu po pięciu latach działalności. Nie możesz mieć wolnej, demokratycznej instytucji w faszystowskim państwie, bo musisz mieć tylko jedną opowieść, własną. Dlatego atakujesz instytucje edukacyjne, zwłaszcza szkoły i uniwersytety, bo to miejsca, gdzie ludzie kreatywnie myślą i krytykują mity o przeszłości, opowieści o tym, komu należy się wolność itd. To jest powód, dla którego autorytarne społeczeństwa nie mają wolnych uczelni. Antyintelektualizm często łączy się z jakaś formą katolickiego integryzmu. W Brazylii prezydent mówi, że nie ma czegoś takiego jak świeckie państwo.

Chrystus został u nas koronowany na Króla Polski. A w latach 30. nazistom w Niemczech udało się skłonić skrajną katolicką prawicę, by ich popierała. I tak ten antyintelektualizm to też część historii Kościoła. No a skoro decyzje polityczne i rządy sprawowane są z woli Boga, no to nie ma wyjścia, jak tylko zaatakować instytucje demokratyczne, podobnie jak wolne media i uniwersytety.

Wiele miejsca poświęca pan w książce teoriom spiskowym. Muszę powiedzieć, że Polska była tu dla mnie wzorem. Ktoś z Polski przysłał mi kiedyś listę 26 różnych teorii spiskowych na temat zamachu w Smoleńsku. I w ogóle właśnie poprzez teorie spiskowe zrozumiałem, co się tak naprawdę dzieje w USA. Wcześniej byłem przez 15 lat profesorem filozofii, pisałem o epistemologii, filozofii języka itp. Aż w 2010 r. napisałem pierwszy artykuł dla „NYT” o tzw. birtherach, zwolennikach teorii, że prezydent Obama nie urodził się w Ameryce. Koryfeuszem tej teorii był nie kto inny jak Donald Trump. Od tego zaczął swoją drogę do prezydentury.