Sergei Guriev, profesor ekonomii, były doradca prezydenta Rosji Dmitrija Miedwiediewa i były główny ekonomista EBOiR, o tym, co może czekać Putina i Rosję pod jego dyktatorskimi rządami. JACEK ŻAKOWSKI: – Czy 9 lat po ucieczce z Rosji potrafi pan jeszcze zrozumieć Putina? SERGEI GURIEV: – Zrozumieć każdemu jest trudno. Ale potrafię racjonalnie objaśnić to, co robi.

Bo go pan zna. Nigdy nie rozmawialiśmy sam na sam. Ale spotykałem go w gronie kilku osób. Zawsze starał się robić wrażenie, że rozumie rozmówców i przyjmuje główne argumenty. Wyniósł to ze szkoły KGB. Unika polemik. Stara się dowiedzieć, jak myśli i czego chce rozmówca. Jakby go chciał zwerbować. Traktuje rozmowę wyłącznie użytkowo. Jest cynicznie racjonalny.

Jeśli racjonalny, to także przewidywalny. Chyba że bardziej racjonalna staje się jego zdaniem nieprzewidywalność. Dlatego zawsze łatwiej jest objaśnić to, co zrobił, niż przewidzieć, co zrobi. Taka jest jego taktyka. To różni go od zachodnich polityków, którzy starają się być przewidywalni, żeby nie wywoływać zbytecznych obaw u innych i nie eskalować niepotrzebnego napięcia.

A Putin jest chimeryczny. Udaje. Na potrzeby Zachodu gra nieobliczalnego. I wiele osób się na to nabiera. Wciąż czytam, że jest odklejony, owładnięty obsesją, niestabilny emocjonalnie. A może być co najwyżej niedoinformowany. Ale nie wiemy, czego jego niedoinformowanie dotyczy. Dlatego trudno nam przewidzieć, co zrobi.

To jaka jest jego racjonalność? Jest polityczna i ekonomiczna. Polityczna wynika z doświadczeń aneksji Krymu w 2014 r. Tracił popularność, więc dokonał aneksji i znów stał się popularny. Według badań instytutu Levada między latami 2010 a 2013, czyli przed aneksją, jego popularność w Rosji spadła z 80 do 60 proc., a po aneksji skoczyła do bezprecedensowych 90 proc. Potem jednak zaczęła się stagnacja, płace realne malały i popularność Putina stopniowo wracała w okolice 80 proc. Aż załamała się w 2018 r., gdy podniósł wiek emerytalny i po wybuchu pandemii w 2019 r. znów spadła do 60 proc. Dlatego uznał, że potrzebuje kolejnego Krymu. Do głowy mu nie przyszło, że tym razem wojna będzie wyglądała inaczej.

To już nie było bardzo racjonalne. Ta racjonalność była oparta na fałszywych przesłankach. Putin nie wiedział o skali zmian, jakie zaszły w Ukrainie po roku 2014. Miał złą ocenę Zełenskiego. Za mało wiedział o kompetencji i determinacji ekipy Bidena, który po Afganistanie nie mógł sobie pozwolić na okazanie słabości. I co dla niego najgorsze, nie zdawał sobie sprawy ze stopnia rozkładu własnej armii. Dlatego się mści na wywiadzie. Gdyby to wszystko wiedział, zaatakowałby pewnie gdzie indziej. Choćby w Gruzji.

Musiał zaatakować? Nie miał innego pomysłu na odzyskanie poparcia, gdy realne płace kolejny rok malały. Już w 2019 r. były średnio o 7 proc. niższe niż w 2013 r.

Rok 2013 to jeszcze był niezły czas w Rosji. Dlaczego pan, złote dziecko rosyjskiej ekonomii, tak nagle wtedy wyjechał? Jako ekonomista musiałem uczyć studentów prawdziwej ekonomii. Czyli takiej, która wie, że wzrost gospodarczy wymaga dobrych instytucji – np. niezależnych sądów, uczciwej konkurencji, rzetelnych urzędników, awansów opartych na kompetencjach, niezależnych politycznie firm. A jako rektor prywatnej uczelni, odpowiedzialny m.in. za fundusze, musiałem występować w publicznych debatach. I publicznie musiałem mówić to, co na zajęciach. A Putinowi to się coraz mniej podobało. Byłem na przykład wśród dziewięciu osób, które ówczesny prezydent Miedwiediew zapytał publicznie, co myślimy o skazaniu Chodorkowskiego. Odpowiedziałem, że jako ekonomista zajmujący się holdingami uważam ten wyrok za pozbawiony podstaw. Putinowi to się nie spodobało. Potem, w maju 2012 r., przyszedł do mnie Nawalny i powiedział: „zakładam fundację antykorupcyjną, chciałbym, żeby pan ją poparł”. Nie mogłem odmówić, bo jako ekonomista i menedżer wiedziałem, że korupcja to największy problem rozwoju gospodarczego Rosji. Putinowi też się to nie spodobało. Wezwali mnie na przesłuchanie, po którym zrozumiałem, że w Rosji nie ma już dla mnie miejsca.

Jakoś mnie to nie dziwi. Mnie też, ale nie miałem wyboru. Jak bym to wytłumaczył studentom, gdybym Nawalnemu odmówił? Nie da się uczyć jednego, a publicznie robić co innego. Przecież już było widać, że gospodarka hamuje przez korupcję. A zaraz potem stanęła.

Przez sankcje. Sankcje wprowadzone po aneksji Krymu praktycznie nie miały znaczenia. Nigdy nie zmniejszyły wzrostu PKB Rosji o więcej niż 1 pkt proc. Nawet gdyby sankcji nie było, rosyjska gospodarka rosłaby o mniej niż 2 proc. rocznie. To nie jest wzrost dający popularność dyktatorskiej władzy. A nie mógł być wyższy, bo system oparty jest na korupcji i faworyzowaniu kolegów. W państwie i gospodarce putinowskiej Rosji awansują lojalni, a nie kompetentni. To powoduje coraz większe problemy gospodarcze i wzrost nierówności, bo protegowani władzy są nienasyceni. A skoro nie ma wzrostu, mogą się bogacić tylko kosztem innych.

Pazerność oligarchów wymusiła wojnę? Bezkarna pazerność setek tysięcy uprzywilejowanych biznesów i funkcjonariuszy bardzo różnego szczebla. Ale system by tego politycznie nie odczuł, gdyby nie opozycja, która stała się niezwykle skuteczna w mediach społecznościowych. Obnażając skorumpowanie władzy, coraz skuteczniej rozbrajała spin, na którym Putin opierał swoją popularność. Bo to był dotąd typowy spin dyktator.

Czyli? Spin dyktatura to wielkie odkrycie autokratów XXI w. Wciąż słyszymy, że Putin jest Stalinem naszych czasów. Ale jaki to Stalin bez wielkich czystek i wielkiego strachu, bez Gułagu, masowych deportacji, procesów pokazowych, w dodatku z legalną opozycją i bardzo ograniczonymi, ale legalnie działającymi niezależnymi mediami, a przy tym mający szczere poparcie większości i niespecjalnie fałszujący wyniki wyborów? Patent spin dyktatorów – Putina, Orbána, Nazarbajewa, Cháveza, Bolsonaro, Trumpa – na tym właśnie polega, że zamiast mordować ludzi, mordują ich myślenie. Zamiast wielkiego terroru, stosują wielki spin. Zamiast zastraszać – uwodzą, korumpują i demobilizują opór. To jest trend globalny oparty o uniwersalny know-how. Wraz z Danielem Treismanem policzyliśmy, że od lat 40. do 60. XX w. co czwarty dochodzący do władzy dyktator odpowiadał za przynajmniej 100 zabójstw politycznych rocznie. W latach dwutysięcznych już mniej niż co dziesiąty. Podobnie, od 40 do 60 proc. dyktatorów zdobywających władzę od 1945 do 1970 r. więziło ponad tysiąc więźniów politycznych. A w XXI w. już mniej niż 20 proc.

Dyktatury stały się przyjemniejsze? Celem dyktatury jest władza i korzyści, które jej sprawowanie przynosi, a nie mordowanie ludzi. Ale dyktatura wciąż jest dyktaturą także, kiedy zamiast przemocy fizycznej stosuje przemoc informacyjną i ekonomiczną, a zamiast karabinów i pałek używa telewizji, gazet, Facebooka, Twittera, TikToka.

Obaj pamiętamy, że w XX w. dyktatury robiły jedno i drugie. Teraz też robią jedno i drugie, ale proporcje zostały odwrócone. Odkrycie spin dyktatur polega na tym, że jeśli zamiast więzić lub mordować krytyków pozwoli im się funkcjonować w niszy i będzie się ich dezawuowało w dominujących mediach, to można ludziom wmówić, że dyktator jest wielkim demokratą, a jego wrogowie stanowią elitę, która chce szkodzić zwykłym ludziom. Legalna opozycyjna nisza jest w spin dyktaturze konieczna, by zwalać na nią winy za wszelkie niepowodzenia. Kluczowe są pseudoalternatywy. Bez nich trudno by było ludziom wytłumaczyć nieuchronne porażki i nieprawości spin dyktatorów. Klasyczny spin argument brzmi: „gdyby nie przeszkadzali, wszystko byłoby lepsze” albo „gdyby oni rządzili, byłoby dużo gorzej”.

Faszyści i komuniści mówili tak samo. Ale więzili, mordowali, zastraszali swoich przeciwników. To pozbawiało ich wiarygodności. W spin dyktaturze represje to ostateczność stosowana tylko, gdy sprzeciw wychodzi z niszy i zagraża utrzymaniu władzy. Nawalny był bezpieczny, dopóki jego internetowe przekazy nie zyskały masowego zasięgu i nie zaczęły wpływać na nastroje społeczne. Tydzień w tydzień wrzucał na YouTube kolejne odcinki oglądanego przez miliony ludzi serialu o korupcji putinowskiej elity i władza to tolerowała. Dopiero kiedy po latach stagnacji i spadku stopy życiowej w kwietniu 2020 r. popularność Putina spadła poniżej 60 proc., jego ludzie sięgnęli po represje, które miały odciąć młode pokolenie od niebezpiecznych treści w internecie. Nawalny został otruty, a potem uwięziony, zamknięto Memoriał, zlikwidowano większość wystających z niszy wolnych mediów. A kiedy się okazało, że to już nie wystarcza dla odbudowania popularności władzy, bo internet wymknął się spod kontroli, Putin sięgnął po narzędzie, które się sprawdziło w roku 2014 i rozpętał kolejną wojnę z Ukrainą.

Stalin mówił, że „W miarę postępów w budowie socjalizmu zaostrza się walka klasowa”. Przykład putinowskiej Rosji pokazuje, że to dotyczy postępów w budowie różnych dyktatur. Większości. Mało dyktatur potrafi się modernizować wystarczająco szybko i stabilnie, by skutecznie rywalizować z państwami demokratycznymi. A jeśli się skutecznie modernizują, to zwykle są skazane na demokratyzację, jak Południowa Korea. Bo rosnąca miejska klasa średnia domaga się wolności.

Czyli paradoks tyranii jest taki, że muszą ginąć – albo od porażek, albo od sukcesów – ale tak czy inaczej ginąc, przechodzą fazę okrucieństwa? Jeżeli chcą pozostać otwarte na świat – co jest jednym z podstawowych założeń spin dyktatur – to nie mogą być trwałe. Ale sięgając po represje, mogą się zamknąć na świat i długo trwać w coraz głębszej autarkii jako zwykłe dyktatury strachu. Jak Korea Północna. Singapur jest krytycznym wyjątkiem. Mimo gwałtownie rosnącego bogactwa dyktatura nie jest zagrożona, ale reżim mięknie. Oczywiście nie wiemy, co będzie z Chinami, które najlepsze lata mają już chyba za sobą. Kraje bogate są demokratyczne z wyjątkiem dyktatur surowcowych, jak Arabia Saudyjska czy Kuwejt. Ale to też są stopniowo mięknące dyktatury. Natomiast Rosja Putina wchodzi na ścieżkę północnokoreańską.