Dionisios Sturis: Bo Grecja, jak się nagle okazało, miała wobec mnie plany, które nieszczególnie mi się podobały. Chodziło o służbę w greckim wojsku.

– Razem z czternastoma tysiącami innych uchodźców z Grecji, którzy po przegranej wojnie domowej zdecydowali się na ucieczkę z kraju. Gdyby nie uciekli, czekałyby ich brutalne represje. Grecy i Macedończycy na chwilę zamieszkali w Zgorzelcu, a później rozjechali się po całej Polsce.

Sturisowie osiedlili się w Chojnowie niedaleko Legnicy. Ojciec poznał tam moją mamę, Polkę. Na początku lat 80., kiedy uchodźcom pozwolono wracać do Grecji, rodzice wyjechali do Salonik. Tam się urodziłem, ale kiedy miałem niecałe dwa lata, mama zabrała mnie i moje rodzeństwo i uciekliśmy do Polski.

– Wydawało mu się, że ma do niej prawo, a jego żona będzie ją z pokorą znosiła. Źle mu się wydawało.

– Prawie nic. Więcej sobie wyobrażałem, niż wiedziałem, i opisuję te moje greckie początki w książce „Grecja. Gorzkie pomarańcze". „Zachód słońca na Santorini" to w pewnym sensie jej kontynuacja. Skupiam się na Złotym Świcie, uchodźcach, marmurach Partenonu czy greckiej rewolucji sprzed 200 lat, ale prowadzę w niej też osobną linię narracyjną. Chodzi o moją osobistą historię, epizod sprzed prawie dwudziestu lat, który zaważył na mojej relacji z Grecją. Miałem 18 lat i postanowiłem, że na lato pojadę do krewnych w Salonikach zarobić na studia. Na granicy grecki strażnik powiedział mi, że w systemie świecę się na czerwono. Nazwał mnie uciekinierem, bo choć jestem Grekiem, nie odbyłem obowiązkowej służby wojskowej. Ja Grekiem? Pierwsze słyszę! Groziło mi aresztowanie. I między innymi dlatego zrzekłem się obywatelstwa. Ale też dlatego, by później móc się z Grecją zaprzyjaźnić na własnych warunkach.

– Bardzo długo sądziłem, że nie jest mi potrzebny. Dopiero po trzydziestce, czyli kilka lat temu, na terapii doszedłem do tego, że w młodości mogłem za nim tęsknić. Tyle że on nigdy nie zabiegał o kontakt ze mną ani z moim rodzeństwem. Czuł się urażony tym, że od niego uciekliśmy, i nie zależało mu na tym, by o nas zawalczyć – odwiedzić, wysłać kartkę na urodziny, zadzwonić. Alimentów też nie przysyłał.

– Przez lata buntowałem się, gdy ktoś nazywał mnie Grekiem. Nowo poznani Grecy często pytali mnie, skąd jestem, czyli w ich rozumieniu: kim jestem, i wiesz, o co im chodziło? O rodzinną wioskę mojego ojca. Jakby to im wystarczało i miało mnie w pełni definiować, jakby inne składniki mojej tożsamości nie miały znaczenia: matka, Polska, języki, w których swobodnie mówię, myślę i piszę, bycie gejem, i jeszcze wiele innych spraw. Nic się nie liczy, najważniejsze, że twój ojciec pochodził z wołoskiej wioski przy granicy z Macedonią Północną. Nigdy w niej nie byłeś? Nikogo tam nie znasz? Nieważne. Takie to były rozmowy.

– Nie. Każdy mój wyjazd do Grecji był próbą refleksji nad tym, czym jest greckość, a zatem nad tożsamością Greków i moją własną, jeśli odejść od jej najwęższej, prostackiej definicji związanej z narodowym DNA, tej, która tak się podoba neonazistom.

Mnie dużo bardziej odpowiada definicja, którą zaproponował Zygmunt Bauman: tożsamość nie jest cechą, z którą się rodzimy albo którą z czasem odkrywamy. My naszą tożsamość ciągle konstruujemy, ona nie jest dana, lecz zadana. To proces, wieczny namysł, relacja, nad którą trzeba pracować. Dlatego choć miewam momenty, kiedy Grecja mnie męczy, to ciągle do niej wracam. A i gotuję prawie wyłącznie po grecku.

– Christopoulos jest ekspertem od migracji, praw człowieka, pomagał pisać ustawę, która pozwala na nabywanie greckiego obywatelstwa dzieciom imigrantów, i od lat zastanawia się, czy Grekiem wciąż, jak uważano przez stulecia, trzeba się urodzić, czy można nim zostać. Christopoulos tłumaczy na przykład, że migracji nie da się rozwiązać stawianiem murów na granicy czy otwieraniem kolejnych ośrodków detencyjnych. Musimy przestać marnować pieniądze na drut kolczasty wokół kontynentu, a wydawać je między innymi na mądre programy integracyjne. Kiedy rok temu turecki prezydent sprowokował na granicy z Grecją kryzys, wysyłając przed szlabany tysiące imigrantów i uchodźców marzących o dostaniu się do Europy, Christopoulos apelował, by te szlabany otworzyć, i krytykował grecki rząd, który zawiesił prawo do ubiegania się o azyl. Tłumaczył, że jeśli dziś odmawiamy człowieczeństwa Irakijczykom czy Afgańczykom, następnego dnia tak samo możemy potraktować np. przeciwników politycznych.

– Ale działania Unii Europejskiej w tamtym czasie to dowód na to, że wspomnianej lekcji z historii nie odrobiliśmy. Najważniejsi europejscy politycy przylecieli do Grecji, wsiedli do helikoptera i z wysokości obserwowali zamieszki na granicy. Im te zamknięte szlabany się spodobały, przekonywali, że Grecja ma być tarczą Europy i musi obronić wspólnotę przed inwazją. A Grecji ani Europie nie groziła żadna inwazja. Po tureckiej stronie płotu nie stali żołnierze wrogiej armii, ale cywile, dzieci z rodzicami, młodzi mężczyźni, starcy na wózkach inwalidzkich. Obrona „twierdzy Europa" okazała się ważniejsza niż solidarność, prawa człowieka i obowiązek pomocy słabszym.

– W powietrzu było czuć nacjonalistyczny smrodek. Ludzie zachowywali się tak, jakby za chwilę miała wybuchnąć wojna. Ustawili się za premierem, który przebrany w kurtkę w kolorze khaki objeżdżał przygraniczny region i pozował na wielkiego wodza, pompatycznie zapewniał, że obroni ojczyznę. Wylewnie dziękował też okolicznym rolnikom, myśliwym, rybakom, którzy zakładali obywatelskie milicje. Skrzykiwali się po kilku, kilkunastu i uzbrojeni chodzili na patrole, dbając o to, by żaden z uchodźców nie przedostał się na drugą stronę granicznej rzeki Ewros. Zdarzały się „obywatelskie zatrzymania" i brutalne pobicia, w tym pobicia dziennikarzy, którzy próbowali ujawnić nielegalne praktyki samozwańczych obrońców Grecji i greckości.

– Z tamtej wyprawy przywiozłem kolejnego pozytywnego bohatera do książki – to Spiros Galinos, mer wyspy. Rozmawialiśmy w 2015 r., kiedy Lesbos była jednym z pierwszych punktów na trasie wielkiej wędrówki uchodźców z Afryki i Azji. Każdego dnia na wyspę pontonami i łodziami docierały tysiące osób. Wyspa była dla nich przystankiem w drodze na kontynent. Zarówno mer, jak i większość mieszkańców robili wszystko, by pomóc przybyszom. Choć dla małej wyspy przyjęcie tysięcy ludzi każdego dnia było dużym wyzwaniem, a spadek ruchu turystycznego dawał się mieszkańcom we znaki, mer nie zrobił kroku wstecz. Organizował wodę i żywność, w miarę możliwości zapewniał opiekę medyczną. Mer Galinos przypominał całej Europie, co znaczy solidarność. Na pomoc uchodźcom przeznaczał ok. 20 proc. budżetu wyspy.