***cz1

Grzegorz Sroczyński: -„Polskie bicie" - tak mówiono?

Kamil Janicki: -Tak. To, co nasza szlachta wyprawiała z chłopami, było w Europie głośno komentowane. Pierwszą Rzeczpospolitą nazywano despocją, w której zamiast jednego tyrana władzę dzierżą tysiące tyranów, zupełnie bezkarnie znęcających się nad mieszkańcami swoich szlacheckich państewek. Ten ustrój zdumiewał nie tylko Zachód, ale nawet Moskwę. Bicie przez stulecia było najbardziej trwałym aspektem egzystencji Polaków.

-Ale na czym polegała wyjątkowość “polskiego bicia”? Gdzie indziej panowie chłopów nie bili?

-Bili. Kiedy ukazują się teksty i książki o pańszczyźnie - ostatnio jest tego sporo - zawsze podnosi się rwetes, że przecież pańszczyzna była nie tylko w Polsce, że chłopów ciemiężono też na Zachodzie. To prawda. Tyle że na ziemiach polskich ten system trwał dłużej i podlegał zwyrodnieniu z dekady na dekadę. W wieku szesnastym chłopi u nas faktycznie nie mieli gorzej niż na Zachodzie, są nawet badania, według których poziom życia nad Wisłą był lepszy niż na przykład we Francji. Natomiast w drugiej połowie siedemnastego wieku i w wieku osiemnastym staliśmy się już krajem codziennej systemowej przemocy. Chłop był własnością polskiego szlachcica nie w jakimś teoretycznym znaczeniu, ale całkiem dosłownie: można go było sprzedać, przenieść w dowolne miejsce, wziąć pożyczkę pod jego zastaw. Kiedy w drugiej połowie osiemnastego wieku wreszcie pojawiają się przepisy ograniczające pańską samowolę, to nikt ich nie egzekwuje. Wszystkie te zapisy pozostają na papierze, to taki listek figowy.

-Dlaczego?

-Nowożytne państwo polskie było jak z papieru. Nie istniał żaden szerszy aparat urzędniczy, zresztą król nie miał prawa ingerować w prywatne sprawy jakiegokolwiek posiadacza ziemskiego. Każdy pan folwarczny był u siebie jakby niezależnym monarchą. Nieprzypadkowo do teraz mówimy: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie". Chłopi byli przez stulecia tłuczeni kijami, kopani, wsadzani w gąsior, klęczeli na śniegu przez wiele godzin, byli bici batogiem - opisy codziennego maltretowania znajdziemy w tysiącach źródeł.

-Ale po co tak?

-Bo każdy chłop ma być bity. Wystarczy wziąć popularne w XVII wieku poradniki dobrego gospodarowania, które wprost tłumaczą, jak katować chłopów i jak ich karać tak wymyślnie, aby ta przemoc im się nie znudziła.

-Nie znudziła?

-Uważano, że oni z pokolenia na pokolenie stają się na bicie coraz bardziej odporni, więc bez zwiększania dawek zbuntują się i przestaną pracować. Jeden z najpopularniejszych poradników w XVII wieku to „Gospodarstwo" Anzelma Gostomskiego. Autor tłumaczy: jeśli chłop jest należycie bity, to się przyzwyczaja, więc trzeba wprowadzać coraz wymyślniejsze kary. Jedna z propozycji jest taka, żeby w największy mróz, a najlepiej w samo Boże Narodzenie, zrobić chłopu wielką dziurę w ścianie chałupy, żeby nie był w stanie dłużej w niej mieszkać i musiał wraz z rodziną czekać na lato u sąsiada.

-I za co ta kara?

-Za zbyt powolną pracę na pańskim polu. Albo za spóźnienie, bo na folwarku należało się pojawiać równo ze świtem i pracować do zmroku. Istniały różne sposoby wyganiania chłopów codziennie na pańszczyznę, mamy wytyczne dla konkretnych majątków - na przykład jeśli rodzina odpowiednio szybko nie wyjdzie z chałupy, to karbowy powinien wybić taranem drzwi, potem ludzi stłuc, ale tak, żeby nadal mogli robić. Przemoc stała się jedynym gwarantem posłuszeństwa. Przecież chłopów było mrowie, a szlachty garstka.

-Duża garstka.

-Nie. To są mity, że w Polsce było wyjątkowo dużo szlachty. Z nowszych badań wynika, że w głównych prowincjach - Wielkopolsce, Małopolsce - tylko 3 procent. Na Mazowszu rzeczywiście więcej. Natomiast chłopi stanowili 75 procent ludności. Od kilku lat mamy powrót tematyki chłopskiej, wychodzą książki, wreszcie można przeczytać coś nowego, a nie tylko prace naukowe z lat sześćdziesiątych czy siedemdziesiątych, ale większość tych książek jest ugrzeczniona, autorzy boją się mówić wprost o niewolnictwie. Mówią: „Okej, szlachta biła, ale przecież gdzie indziej też bili". „Okej, mieliśmy pańszczyznę, ale wtedy to było ekonomicznie rozsądne".

-A nie było?

-Jeśli w ten sposób będziemy o tym rozmawiać, to gdzieś zginie prawda, której nie da się relatywizować: nasi przodkowie - to dotyczy sporo ponad 90 procent współczesnych Polaków - byli przez stulecia traktowani jak zwierzęta. Przez 200 lat chłopi mieli status bydła, całe ich życie obracało się wokół pracy nawet nie na swoim, ale na pańskim. To codzienne bicie zostawiło ślad w naszej zbiorowej psychice, bo nie jest możliwe, żeby ze świadomości potomków takie rzeczy łatwo zniknęły. Nie mówimy o tym, nie dopuszczamy tego, ale właśnie taka jest nasza tożsamość, stąd się bierze nasz system myślenia.

-Z bicia?

-Oczywiście. Z maltretowania kolejnych pokoleń naszych przodków i z ich rozpaczliwych strategii uniknięcia bólu. Rozmaite nasze kompleksy, lęki czy nieufność wobec wszelkiej władzy, niezrozumienie dla dobra wspólnego - to wszystko dziedzictwo systemu, w którym codziennie starasz się uniknąć kolejnych razów. Jeśli moi czy pańscy przodkowie nie należeli do tych trzech procent, to jesteśmy potomkami ludzi, którzy byli nieustannie narażeni na tortury. Pisze pan w książce: „O srogości kar często pisali przybysze z zagranicy. Nie dziwił ich sam fakt używania kijów i batogów, ale zajadłość szlachty w wymierzaniu kar". Znamy dużo takich relacji. Obcokrajowcom, którzy odwiedzają polskie folwarki, włosy stają dęba. Ślązak Johann Joseph Kausch notował pod koniec XVIII stulecia: „Kańczug [skórzany bicz] to jedyny sposób rządzenia tymi ludźmi. Nie szafuje się nim nigdzie tak surowo — nie, to wyrażenie za słabe — tak barbarzyńsko, jak w Królestwie Polskim".

-Dlaczego tak było?

-Mówiłem już: państwo całkowicie zrezygnowało z wnikania w stosunki między szlachtą a jej niewolnikami. Nie było kontroli, jakichkolwiek ograniczeń. Kilkadziesiąt tysięcy despocji rządziło się swoimi prawami. W dodatku szlachta stworzyła sarmacki mit, że chłop nie jest takim samym człowiekiem. To klucz do rozumienia systemu pańszczyźnianego.

-Czyli?

-Oni uważali, że sami są potomkami Sarmatów, którzy w zamierzchłych czasach podbili polskie ziemie. A chłopi mają zupełnie inne pochodzenie - chamskie. A nawet są innym gatunkiem. Można znaleźć poważne prace z osiemnastego wieku, które dowodzą, że chłopi mają mózgi w kształcie odpowiednim do ich pracy, kości chłopskich czaszek przypominają pługi i inne narzędzia rolnicze. W jednym z popularnych poradników agronomicznych - Jakuba Kazimierza Haura - znajdziemy informacje, że chłopi mają też inne żołądki, które wymagają złego, grubego, chamskiego pożywienia. Chłop nie może się dobrze żywić, bo tego by jego natura nie zniosła, więc należy go głodzić. Głód i bicie mu służą, są dla jego dobra.

-Bicie chłopu służy?

-W publicystyce szlacheckiej jest pełno takich wyjaśnień. Po pierwsze chłopa trzeba trzymać w ryzach dla bezpieczeństwa państwa, bo jeśli nie będzie bity, to się rozzuchwali, zbuntuje, podpali kraj. Po drugie bicie jest niezbędne dla zbawienia chłopskiej duszy, bo inaczej chłop się rozleniwi, będzie tylko pił i popadnie w grzeszną gnuśność. Bez bicia i światłego kierownictwa swojego pana chłop nie byłby w stanie samodzielnie funkcjonować. Dobry szlachcic to taki, który bije, ale nie zakatuje, aby chłop cały czas był w stanie pracować. Kiedy cytuję rozmaite zapisy obcokrajowców z podróży po Polsce, gdzie oni krytykują stosunki na folwarkach, to zaraz słyszę głosy: no, oczywiście, że Niemcy nas obsmarowywali, żeby potem uzasadniać rozbiory. I faktycznie, niektóre z tych osiemnastowiecznych publikacji były pisane w celu robienia złej atmosfery wokół Polski. Tyle że polska szlachta swoją brutalnością dawała znakomite argumenty w tej kampanii. Szlachta w ogóle nie ukrywała charakteru tego systemu. Obrońcy pańszczyzny nie twierdzili, że chłopi nie są niewolnikami - oczywiście, że są, tyle że zarazem muszą być trzymani w takim stanie. Kiedy autorzy oświeceniowi zaczęli domagać się reform, to też pisali, że do jakiejkolwiek wolności chłopów trzeba dochodzić bardzo powoli - nawet przez stulecia - bo oni zostali sprowadzeni do tak zwierzęcego poziomu, że nie będą potrafili odpowiedzialnie korzystać z praw człowieka.

-Trochę to przypomina figurę “homo sovieticusa” propagowaną po 1989 roku przez księdza Tischnera. Albo rozmaite mądre nauki polskich inteligentów, kierowane na przykład do byłych pracowników pegeerów, że tkwią mentalnie w komunie i w “wyuczonej bezradności”, nie potrafią korzystać w wolności itd. itp.

-Moim zdaniem to jeden z większych błędów, że wszystko, co w Polakach “nie takie”, kojarzmy z peerelem. W III RP ciągle było słychać, że gdyby nie 50 lat komuny, to społeczeństwo byłoby lepsze i bardziej obywatelskie. To nie jest prawda. My nie zmagamy się ze spadkiem po peerelu, tylko ze stuleciami pańszczyzny. Nadal stosujemy życiowe strategie z czasów ciągłego nadzoru i bicia, które wtedy były konieczne do przetrwania.

-Jakie strategie?

-Jak chłop mógł się bronić? Jedyna metoda była taka, żeby próbować pracować jak najgorzej i jak najwolniej. Wyjść w pańskie pole z niesprawnym pługiem, jakiś kołek wymontować, żeby pod pozorem naprawiania mieć pół godziny wolnego, bo trzeba poszukać nowego kołka, potem ten nowy kołek nie pasuje, trzeba go dociąć itd. Jak nadzorca nie patrzy, no to od razu spowolniam, bo oszczędzam energię. Jeśli we dworze nikt akurat nie pilnuje, to można zabrać parę talerzy i sprzedać. System oparty na kombinatorstwie, żeby przetrwać. Oni przecież musieli obrobić pańskie, harować po paręnaście godzin na dobę przez niemal cały tydzień, a potem mieć też siły, żeby swoje zasiewy obrobić - inaczej umierali z głodu.

-Jeśli nie urwiesz tego kołka z pługa, żeby pod pretekstem naprawy mieć trochę oddechu, to następnego dnia nie dasz rady się schylić i zebrać swoje zboże. O to chodziło?

-Tak.